Аҡмулла ижады буйынса һүҙлек эше

Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!

Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк.
Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай,
Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк!

Илтифат ит: уҡыуҙалыр шәрафәттәр,
Яһиллыҡтан килә ятыр ҙур афәттәр.
Уҡығандар күктә осор, һыуҙа йөҙөр,
Юҡтыр унда әүлиәлек, кәрамәттәр.

Уҡығанға был донъяла жәләл булыр,
Харам тигән күп шәйҙәр хәләл булыр.
Ырыҫ, дәүләт шишмәһен асам тиһәң,
Ғилем-һөнәр берҙән-бер әмәл булыр.

Алтыға берҙе ҡушып, һан ун булмай,
Сәғәтте алға бороп, төн көн булмай.
Белемлелек — арыҫландан көслө батыр,
Шуға атланмай, һинең төшөң һис өн булмай.

Был шиғырҙа илтифат, шәрафәттәр, кәрамәттәр, жәләл боронғо, һирәк ҡулланған һүҙ берәмектәре булып тора.
Илтифат [ғәр.] и.
1. Иғтибар, диҡҡәт.
2. Иғтибарлы, йылы мөғәмәлә; ихтирам.
Шиғырҙа тәүге мәғәнәлә йөрөй.

“ШәрАфәт” һүҙе һүҙлектә “шәрӘфәт” тип бирелгән.
Шәрәфәт [ғәр.] исем. Ҡарарға – шәрәф
Шәрәф [ғәр.] и. иҫк.
1. Ҡәҙер, хөрмәт. Абруй, дәрәжә – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланылған.
2. Хаҡына, хөрмәтенә.

“Кәрамәт” һүҙе һүҙлектә “кәрӘмәт” тип бирелгән.
Кәрәмәт [ғәр.] и. Аптырарлыҡ, ғәжәп нәмә; мөғжизә.

Жәләл [ғәр.] и. иҫк. кит. – бөйөклөк.

Йәғни мәғрифәтсе уҡыуҙың баһаһы ни тиклем юғары булыуын, бәхетте тик ғилемдә күреүен: “Иғтибар ит: уҡыуҙалыр абруй, дәрәжә, уҡығанға был донъяла бөйөклөк килер. Белемлеләр генә арыҫландан да көслө батыр”, – тигән һүҙҙәр менән дәлилләп, ғилемгә дан йырлай. Бар булмышын халҡына арнаған әҙиптең: “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” – тип халҡына яратып, үҙ итеп өндәшеүе уны ла юғары күтәрә. Тап ошо шиғыры башҡорт халҡының бренд булырҙай рухи хазиналарының береһе булып тора ла.
“Аҡмулла поэзияһының… бер үҙенсәлекле яғы бар. Ул – шағирҙың халыҡҡа поэтик мөрәжәғәт формаһын – боронғо сәсәндәрҙән ҡалған хитап традицияларын яратыпһәм киң ҡулланыуы. Хитаптар поэзияла халыҡ тормошоноң һынылышлы, хәл иткес моменттарында барлыҡҡа килә торған күренеш. Яу килгәндә, ил алдында афәт ҡупҡанда сәсәндәр, ирек, азатлыҡ өсөн көрәшкә әйҙәп, халыҡҡа мөрәжәғәт иткәндәр. Аҡмулла иһә халыҡты ғилем-һөнәргә эйә булырға, яҡтылыҡҡа, хөр тормошҡа саҡырып ижад иткәндәр. Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” әҫәре – шуларҙың иң гүзәл өлгөләренең береһе”, – ти Аҡмулла исемендәге премия лауреаты Әхәт Вилданов [5].

Дуҫлыҡ
Дуҫ тигәнең тыштан матур, эстән мөрдар булмаһын,
Донъяһы тар булһа булһын, күкрәге тар булмаһын.
Бар көнөңдә дуҫ булып, тарлыҡта ташламаһын,
Бер ваҡытта хәжәт булып, заллына зар булмаһын.
Ғәйебенә күҙ һалма дуҫтың – ғәйебе мәнзур түгел,
Ғәйебе асыҡ булһа булһын, ғәйеп асыусы булмаһын.
Уйҙа ғына булған дуҫҡа көйҙәшлек мәшрут түгел,
Ҡалыбы башҡа булһа булһын, ҡәлебе башҡа булмаһын.
Һәр һораған бәндәнең бәхеттән өлөшө бар –
Һин химар тип хурлағаның заты толпар булмаһын.
Кейеме туҙған булғанға насар уйлау матлуб түгел –
Һин ғораб тип уйлағаның заты шоңҡар булмаһын!
Бәхет алыуға һәр ғамға шарт түгел Бағдад, Хәләб,
Йорто Болғар булһа булһын, йортто болғар булмаһын.
Ижад итеүсе – мөләҡҡаб дәрдмәнд Аҡмуллағыҙ,
Донъяла хур булһа булһын, мәржәғе нар булмаһын.

Был шиғырҙа боронғо һүҙ берәмектәре – мөрдар, залл, зар,
мәнзур, мәшрут, ҡалып,ҡәлеб, химар, матлуб, ғораб, ғам, мөләҡҡаб, дәрдмәнд мәржәғ, нар. Түбәндә шул һүҙҙәрҙең һүҙлектән туплаған мәғәнәләре бирелгән.

“Мөрдар” һүҙе һүҙлектә булманы.
“Морҙар” [фарс.] и. иҫк. кит.
1. Үләкһә
2. Күсм. Ҡәбәхәт, боҙоҡ, ерәнгес кеше – ошо семантикала ҡулланылған.

Залл [ғәр.] и. Аҙғын, боҙоҡ.
Зар [фарс.] и.
1. Йөрәк өҙгөс ауыр кисереш, ҡайғы, хәсрәт.
2. Бик теләгән нәмәгә мохтаж булған – ошо мәғәнә күҙ уңында тотола.

Мәнзур [ғәр.] с. иҫк.Ҡаралған, күрелгән.
Мәшрут [ғәр.] с. иҫк. Билдәле бер шартҡа бәйле, шартҡа ярашлы булған, шартлы.
Ҡалып1 [ғәр.] и.
1.Нәмәне бер рәүешкә һалып, күпләп эшләү өсөн ҡулланылған ҡорамал.
2. күсм. Эште бер рәүешкә ҡороу өсөн билдәләнгән тәртип.
3. Әҙәби әҫәрҙең үҙенсәлеген билдәләй торған алымдар системаһы.
Ҡалып2 и. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулын ҡоршай торған боронғо ағас ҡыҫа; ҡандал.

Ҡәлб [ғәр.] и. иҫк.кит. Йөрәк
Химар [ғәр.] и. иҫк.кит. Ишәк.
Матлуб [ғәр.] с. иҫк. кит. Теләккә ярашлы, кәрәкле.
Ғораб [ғәр.] и. иҫк.кит. Ала ҡарға.

Ғам [ғәр.] и. ҡар. Ғауам. Ғауам [ғәр.] и. иҫк. кит. Халыҡ, халыҡ төркөмө. Ҡар. Ғәм.
Ғәм1 [ғәр.] и.
1. Күңелдәге ауыр кисереш.
2. 2. Хәсрәт, моң, уй.
Ғәм2 [ғәр.] и. Бөтә халыҡ, ябай халыҡ – Шиғырҙа ошо семантикала ҡулланылған.

Мөләҡҡаб [ғәр.] с. иҫк. кит. Ҡушаматлы.
Дәрдмәнд [фарс.] с. иҫк. кит. Ҡайғылы, моңло, бисара.
Мәржәғ [ғәр.] и. иҫк.кит. Ҡайтыр ер.
Нар1 [ғәр.] и. иҫк.
1.Ут, ялҡын
2.күсм. Тамуҡ
Нар2 [ғәр.] и. Бер үркәсле дөйә – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланылған.

Ә был шиғырына М.Аҡмулла дуҫ тыштан ялтырап, эстән ҡалтырап тормаһын, йәшәү сиктәре бер булып йөрәгенеке башҡа булмаһын, донъяһы тар булһа ла, йөрәге оло булһын, тоғро булһын тигән ҙур мәғәнә һалған.

Өлгөр һүҙ

Асманда тыуған йондоҙҙан

Яҡтырып тыуған ай артыҡ;

Жабы тыуған эш атынан

Ҡазанат тыуған тай артыҡ;

Башы боҙоҡ хакимдан

Хәйерле, шым яй артыҡ;

Шәрә булһа, тауҙан да

Ағасы бар сай артыҡ;

Дөйә һуйған йыйындан

Туҡлы һуйған туй артыҡ;

Һүҙ тыңламаҫ улыңдан,

Һыйҙаш булһа, сит артыҡ;

Әрһеҙ айыу килендән

Көсөкләгән эт артыҡ;

Ауыл гиҙгән ҡыҙыңдан

Бишектәге ул артыҡ;

Күреп алған күркәмленән

Күрмәй алған ҡыҙ артыҡ!

Был шиғырҙа һирәк ҡулланған һүҙҙәр – жабы, ҡазанат, яй, сай.

Жабы – [ғәр.] ҡ. Ҡатнаш, төрлө тоҡомло аттан тыуған.
Ҡазанат [ғәр.] ҡ. Таҙа ҡанлы
Яй1 и.
1.Нимәлер башҡарыуға тейеш мәл, уңай.
2. Кешенең нимәгәлер булған ихтыяры, теләге.
3. Нимәнеңдер тейешле тәртибе.

Яй2 и. Урын, ер.
Яй3 с. Ғәҙәттәгенән әкрен.
Яй4 и. ябай, түбән ҡатлам кешеһе – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланыла.

Сай1 и. ике тау араһы, тәрән соҡор.
Сай2 и. Һыуҙың һай ерендә үҫкән оҙон һыу үҫемлеге, ылымыҡ.
Сай3 и.диал.ҡар. ләм. Ләм1 и. 1. Һыу төбөнә ултырған йомшаҡ тупраҡ һәм батҡаҡ.
Диал. Ылымыҡ.
Ләм2 [ғәр.] ләм йәлид иҫк. кит. Тыуманы
Был шиғырҙа боҙоҡ уйлы хакимға ҡарағанда саф күңелле ярлы-ябаға, шәрә тауҙан ағаслы соҡорҙоң, тыңлауһыҙ улдан һүҙгә ҡолаҡ һалған сит бауырҙың һ.б. юғары тороуын әхлаҡи күҙлектән сығып баһалай. Әҫәрҙә уның мәргән теллелеге, сәсәнлеге асыҡ асыла.
“М.Аҡмулланың ижадында үҙәккә ҡуйылған икенсе бер проблема – ул әхлаҡи тәрбиә проблемаһы. Шағир-сәсән өсөн донъялағы иң ҡәҙерле, иң ҡиммәт нәмә – кешенең күңел донъяһы, уй-ҡылыҡтары сафлығы… …кешенең кешелеген, ысын ғилемлелеген уның аң-белеменә генә түгел, бәлки әҙәплелегенә һәм ихласлылығына, сабырлығына һәм ғәҙеллегенә, дуҫлыҡҡа тоғролоғона һәм яҡшылығына, кеселеклелегенә һәм кешелеклелегенә лә ҡарап баһалай, ҡан-ҡәрҙәштәрен шул сифатҡа эйә булырға өндәй” [6].
Шулай итеп, туған халҡын ғилемгә, яҡтыға әйҙәгән мәғрифәтсе, һүҙе хаҡ мулла Мифтахетдин Аҡмулланың Баймаҡ районында булыуын бик күп документтар һәм документаль әҫәрҙәр аша иҫбатларға, бер нисә шиғырын һүҙлек менән өйрәнеп, уларҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, Бынан тыш Башҡортостандың халыҡ шағирҙары Рауил Бикбаев, Ҡәҙим Аралбаев, Факиһа Туғыҙбаеваның бағышлауҙарын мәғрифәтсене нисек итеп һүрәтләүен асырға тырыштым.
Айгөл Иҙелбаева башҡарҙы.

Ҡулланылған әҙәбиәт:
1. Аҡмулла=Акмулла /төҙ.Ғ.Ғ.Ғәлимова. – Өфө: Китап, 2016. – 264 бит.
2. Тажетдинов, А. Беҙ – байымдар. – Сибай:Сибай ҡала типографияһы, 2003. – 96 бит.
3. Иҙелбаев, М. Ҡыҙыл ҡарҙар. Повестар. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2001. – 240 бит.
4. Янышев, Фәнис. Аҡмулла аманаты: повестар, хикәйәләр, публицистика / Ф. Янышев. – Өфө: Китап, 2012 .— 349 б.
5. Мифтахетдин Аҡмулла. Шиғырҙар. – Анкара: ТӨРКСОЙ, 2007. 334 бит.
6. Ҡунафин Ғ.С. Аҡмулланың шиғри йәйғоро. Поэтическая радуга Акмуллы. – Өфө: Китап, 2011. – 272 бит.