logo
Районное муниципальное бюджетное учреждение культуры
"Баймакская межпоселенческая центральная библиотека"
муниципального района Баймакский район
Режим работы учреждения:
с 8.30 до 19.00, сб 08:30–15:30
Воскресенье - выходной

Е-mail: mukcbs06@mail.ru
Тел: (34751) 3-15-82, 3-16-74

Аҡмулла ижады буйынса һүҙлек эше

Баймаҡ һаҡлай яҡты эҙҙәрҙе…
Таңдан донъям аҡ, йәнемә моң тула,
Төшөмә инде бөгөн Аҡмулла.
Рауил Бикбаев.

Бәрәкәтле Баймаҡ ерендә ниндәй генә тарихи ваҡиғалар булмаған да, ҡайһы ғына шәхестең һуҡмағы һалынмаған. Минең һүҙем үҙе аҡ, һүҙе хаҡ мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулла тураһында. Сөнки туған халҡын ғилемгә, яҡтыға әйҙәгән яҡты рухлы шәхестең әйтер һүҙҙәре бөгөнгө көндә лә бик актуаль. Икенсенән, уның ижадында ваҡыт үтеү менән онотола барған, аралашыу даирәләренән төшөп ҡалған боронғо һүҙҙәр бик күп осрай. Мин ошо “йәнле ынйыларҙы” өйрәнеп, уларҙың мәғәнәләренә төшөнөүҙе һәм замандаштарыма еткереүҙе үҙемдең маҡсатым итеп алдым.
“Мифтахетдин Камалетдин улы Аҡмулла – башҡорт халҡының данлыҡлы мәғрифәтсе шағиры, уҡытыусы һәм алдынғы фекер эйәһе, ХlХ быуат башҡорт әҙәбиәтенең иң күренекле һәм яҡты талантлы эшмәкәрҙәренең береһе.
Мифтахетдин Аҡмулла 1831 йылдың 14 (26) декабрендә Башҡортостандың элекке Бәләбәй өйәҙе, 12-се башҡорт кантоны, Күл иле Мең улусының Туҡһанбай тигән башҡорт ауылында тыуған.
Буласаҡ шағир башланғыс белемде иң элек үҙенең тыуған ауылында, шунан күршеләге Йылболаҡтамаҡ ауылында Лоҡман исемле башҡорт муллаһының мәҙрәсәһендә ала. Мәнәүезтамаҡта Ғабдрахман хәҙрәттә һәм Әнәс мәҙрәсәһендә Әхмәтша хәҙрәттә уҡый, бер аҙ ваҡыт Стәрлебаш мәҙрәсәһендә белем ала. Бынан һуң Ырымбур яҡтарына сығып китә. Артабан уның юлы Башҡортостандың Урал аръяғы, Яйыҡ башы һәм Мейәс буйы башҡорт ауылдары буйлап үтә. Әйткәндәй, был гүзәл төбәк Мифтахетдиндың тормошона һәм яҙмышына артабан да тығыҙ бәйләнә. Өлкән йәшкә еткәс тә, ул хәҙерге Учалы, Баймаҡ районы ауылдарында, Мейәс ҡалаһында бик йыш була. Йыйындарҙа, мәжлестәрҙә ҡатнашып, сәсәндәр менән сәсәнлектә ярышып, үҙенең шиғри гәүһәрҙәрен халыҡ күңеленә таратып, ил өҫтөнә нур һәм моң һибеп йөрөй. Шуның өсөн дә был яҡтарҙа һәм, ғөмүмән, Урал аръяғында Аҡмулланың яҡты исемен дә, уның аҫыл шиғыр һәм мөнәжәттәрен дә башҡорт ҡарттары бик яҡшы хәтерләй. Бына, мәҫәлән, бөйөк әҙиптең ижадында айырыуса мөһим урын тотҡан “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” исемле шиғри хитабы тәү башлап 1931 йылда Ҡорған өлкәһенең ул саҡтағы Ялан-Ҡатай районында табылған булһа, икенсе тапҡыр 1965 йылда Учалы районы Аҙнаш ауылында Дәүләтша Мөхәммәтшин олатайҙан яҙып алынған. Әбйәлил, Баймаҡ, Хәйбулла райондарында ла шағир ижадын яттан белгәне ҡарттар элек-электән күп булған”, – тиелә 2016 йылда “Китап” нәшриәтендә башҡорт һәм рус телдәрендә донъя күргән “Аҡмулла” исемле китап-альбомға ингән “Башҡорт шиғриәтенең яҡты йондоҙо” исемле мәҡәләлә [1].
Яҡташ крайҙы өйрәнеүсе, педагог, журналист, яҙыусы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Азамат Тажетдинов “Беҙ – байымдар” исемле йыйынтығындағы “Аҡмулла – Байымда” тигән мәҡәләһенә күҙ йүгертәйек.
“1920 йылдарҙа Байым ауылында мөғәллим булған мәғрифәтсе, аҡһаҡал Әхмәтғәзе Хаммат улы Байымовтың (1876 – 1964) көндәлегенән:“1892 йылда Аҡмулла Байым ауылында бер ҡышты үткәрҙе. Балалар уҡытты, китаптар яҙҙы. Үҙе бик оҫта ине: ауыл халҡына һоҫҡо, самауыр, башҡа көнкүреш кәрәк-яраҡтарын төҙәтеп көн күрҙе. Балта оҫтаһы ла ине. Ҡайһы берәүҙәргә ҡаҙауһыҙ – ниһеҙ өҫтәл, ултырғыстар эшләп бирҙе. Уның бөтә эш ҡоралдары, китаптары кескәй ҡул арбаһында булды. Аҡмулла олатай үҙенең бик күп шиғырҙарын миңә уҡый торғайны. Мин уны һәр саҡ йотлоғоп тыңлай инем. Кис етеү менән һәр көн ауыл халҡы сиратлап минең атай Хамматты, Заһретдин ағайҙы (Аҡмулланың шәкерттәше) аш мәжлесенә саҡыра торғайны. Ауыл халҡы уға һәр саҡ ҡәҙер һәм хөрмәт күрһәтте. Улар булған һәр аш мәжлесе бик күңелле үткән. Аҡмулла үҙенең шиғырҙарын, мөнәжәттәрен һөйләгән. Уның ижады өгөт-нәсихәттән ғибәрәт ине. Ул һәр саҡ халыҡтың наҙанлығын тәнҡитләп, аң-белемгә өндәне.
“Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк,
Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк”, –
тигән юлдарҙы йыш ҡабатлай ине. Уның өгөттәре миңә артабан үҙ аллы уҡырға, белем алырға ынтылыш бирһә, артабан балалар уҡытырға сәбәпсе булды. Көндәр йылыныу менән Аҡмулла, атын егеп, бөтә китап, эш ҡорамалдарын тейәп, ҡаҙаҡ далаларына сығып китте…»
Ни өсөн Аҡмулла (ред.)

  • 1892-1893 йылдарҙа беҙҙең яҡтарҙа йыш булған? Стәрлебаш мәҙрәсәһендә ул Икенсе Этҡолдан Таһир Дәүләтшин, Байым ауылынан Заһретдин Динебәков, Муллаҡайҙан Ғабдулла Сәйетов менән 4 йыл буйы шәкерттәш, айырылмаҫ дуҫтар булғандар. Ошо дуҫлыҡ ептәре бөйөк мәғрифәтсенең, башҡорт поэзияһы классигының беҙҙең яҡтарға йыш килеүенә сәбәпсе була ла инде” [2]. Йыйынтыҡта Аҡмулланың исеме бер нисә урында осрай.
    Яҡташыбыҙ – башҡорт әҙәбиәте белгесе, яҙыусы, филология фәндәре докторы, профессор, ғалим, Рәсәй Федерацияһының юғары һөнәри мәғарифы Почетлы хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһының халыҡ мәғарифы атҡаҙанған хеҙмәткәре Мирас Иҙелбаевтың «Декабрь йондоҙҙары» исемле Мирсаяф Бейешевҡа арналған тарихи-документаль повесында ла бер нисә тапҡыр Мифтахетдин Аҡмулланың исеме телгә алына, уның беҙҙең яҡтарҙа йыш булыуы тураһында һөйләнә.
    Мирсаяф Бейешев ҡаты ауырып ятҡан сағында һеңлеһе Мәхүпъямал уны тәрбиәләй. Мисаяф ҡалын дәфтәрҙән Аҡмулланың шиғырын уҡыта. Ҡыҙ шыма ғына итеп тиҙ генә уҡып бирә лә: “Мин быларҙы беләм бит, ағай, Аҡмулланыҡы бит”, – ти. Егеттең аптырауына: “Аҡмулланы кем белмәһен? Атайымдың ҡағыҙҙары араһында уның шиғырҙары күп була торғайны”, – ти. Мирсаяф дәфтәр араһынан дүрткә бөкләнгән айырым ҡағыҙҙы килтереп сығара ла: “Ә бына быныһы Аҡмулланың үҙ ҡулы менән яҙылған”, – тип күрһәтә. Ә уның танышыуы ҡунаҡта була. Районыбыҙҙың Сибай ауылында мәжлестә саҡта йыйырсыҡлы, оҙон йөҙлө, саллана төшкән осло һаҡаллы, үткер ҡарашынан нурҙар бөркөлгән ят ҡунаҡ Мирсаяф, ағаһы Солтан менән әңгәмәләшеп ултыра. “Ҡазанда йәшәүсе остазым Шиһабетдин Мәржәни хәҙрәттәренә Мифтахетдин Аҡмулланан аманат тип бирерһең”, – тип Мирсаяф аша аманат тапшырыуын үтенә. Мирсаяф шунда ғына был ҡунаҡтың Аҡмулла икәнен белеп ҡала. “Атаҡлы шағир беҙҙең яҡтарҙан ҡаҙаҡ далаларына үткеләй икән, Атайсалдағы белешенә һуғылып киткеләй икән тип Мирсаяф бала саҡтан уҡ һөйләйҙәр ине шул”, – тип хәтерләй егет. Ошо уҡ табында халыҡтың һорауы буйынса Аҡмулла һөйләп тә, көйләп тә, өзләп тә күрһәтә. Йәш уҡымышлы егеттәр Мирсаяф менән Солтанды артабан да ғилемле булырға өндәй.
    Әҫәрҙәрҙән өҙөктәрҙән күренеүенсә, Мифтахетдин Аҡмулла халҡын, бигерәк тә йәш быуынды ғилемгә, аҡлыҡҡа, сафлыҡҡа саҡырып өндәп кенә ҡалмаған, ижады менән яҡтылыҡҡа саҡырған. Кешелек сифаттары менән ихтирам, сәсәнлек һәләте менән иғтибар яулаған шәхес булған. Шағирҙың түбәндәге һүҙҙәренә замандаштарыбыҙ битараф ҡалырлыҡ түгел:
    Хәл етһә, төрлө фәнде күргән яҡшы,
    Камилдар ҡатарына кергән яҡшы.
    Русса уҡып ҡына түгел белмәк,
    Хәл килһә, французса белгән яҡшы.
    Хәҙерге йәштәребеҙ Аҡмулланың был һүҙҙәрен ятлап алһын, йышыраҡ ҡабатлаһын ине.

    Аҡмулланың шиғри шишмәһе
    Башҡортостандың халыҡ шағиры Ҡәҙим Аралбаев

    Сыңлай шишмә, һуғылып аҡ таштарға,
    Көмөш сыңы алыҫ тарала.
    Ер ҡуйынын тишеп урғый аҡ нур,
    Шул сыңдарҙан йырҙар ярала.

    Йыр ул – шишмә ише, үҙ юлында
    Ниндәй генә ғазап кисмәне?!
    Башҡорт йөрәгенән бәреп сыҡҡан
    Аҡмулланың шиғри шишмәһе!

    Сыңлай шишмә. Тыңлай уны донъя.
    Йырлай күңел, тулай шатлыҡтан.
    Тынмай ағыр шишмә, сафлыҡ ташыр,
    Аҡмулланан алған аҡлыҡтан.

    Аҡмулланың шиғри шишмәләре
    Мең-мең күңелдәрҙе һуғара,
    Сарсауҙарҙы баҫып, ярһып, ташып,
    Рухыбыҙҙы сөйә юғары.

    Сыңлай шишмә, сорнай ерҙе моңға.
    Тынмаҫ, шиңмәҫ изге аҡлыҡта.
    Нурланайыҡ, пакланайыҡ тағы
    Аҡмулланан мираҫ хаҡлыҡҡа.

    Уралымда – рухи шишмә башы,
    Урал тупрағынан һут ала.
    Аҡмулланың ҡотло шишмәһе лә
    Башҡорт йөрәгенән ут ала.

    Тел шишмәһе илдә мәңге шиңмәҫ,
    Дауылдарҙы күпме үткәрҙе.
    Ынйыларҙан шағир йәдкәр ҡойҙо,
    Һәйкәл итеп халҡы күтәрҙе.

    Аҡмулланы күреп әүлиәләй,
    Йыш бағырбыҙ уға әйләнеп.
    Моң өҙөлмәҫ шиғыр шишмәһендә,
    Юл өҙөлмәҫ шағир һәйкәленә,
    Йөрәктәргә йөрәк бәйләнеп…

    Был шиғырҙың
    Уралымда – рухи шишмә башы,
    Урал тупрағынан һут ала.
    Аҡмулланың ҡотло шишмәһе лә
    Башҡорт йөрәгенән ут ала, –
    тигән юлдары Аҡмулланың Баймаҡтағы эҙҙәренә тағы бер дәлил. Шиғырҙа автор был ерҙәрҙә һүҙе хаҡ мулланың эҙен ҡалдырыуы ғына түгел, рухиәттең усағы булған Уралда уның рухи шишмәһенең башы булыуы, Урал тупрағынан “һут алыуын” ижады өсөн илһам алыуы менән бәйләй.
    Мифтахетдин Аҡмулланың ижадында ваҡыт үтеү менән онотола барған, аралашыу даирәләренән төшөп ҡалған боронғо һүҙҙәр бик күп осрай. Уларҙың мәғәнәһен бергәләп өйрәнәйек, замандаштар! Һирәк ҡулланылған был һүҙҙәрҙең семантикаһын өйрәнеүҙә төп ярҙамсым итеп, һәр ваҡыттағыса, Рәсәй Фәндәр Академияһының Башҡортостан ғилми үҙәге, Тарих тел һәм әҙәбиәт институтының Мәскәүҙә 1993 йылда сығарған ике томлыҡ “Башҡорт теленең һүҙлеге”н һайланым. Ошо һүҙлек ярҙамында боронғо һүҙҙәр иленә сәйәхәткә саҡырам.

    Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!

    Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!
    Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк.
    Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай,
    Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк!

    Илтифат ит: уҡыуҙалыр шәрафәттәр,
    Яһиллыҡтан килә ятыр ҙур афәттәр.
    Уҡығандар күктә осор, һыуҙа йөҙөр,
    Юҡтыр унда әүлиәлек, кәрамәттәр.

    Уҡығанға был донъяла жәләл булыр,
    Харам тигән күп шәйҙәр хәләл булыр.
    Ырыҫ, дәүләт шишмәһен асам тиһәң,
    Ғилем-һөнәр берҙән-бер әмәл булыр.

    Алтыға берҙе ҡушып, һан ун булмай,
    Сәғәтте алға бороп, төн көн булмай.
    Белемлелек — арыҫландан көслө батыр,
    Шуға атланмай, һинең төшөң һис өн булмай.

    Был шиғырҙа илтифат, шәрафәттәр, кәрамәттәр, жәләл боронғо, һирәк ҡулланған һүҙ берәмектәре булып тора.
    Илтифат [ғәр.] и.
    1. Иғтибар, диҡҡәт.
    2. Иғтибарлы, йылы мөғәмәлә; ихтирам.
    Шиғырҙа тәүге мәғәнәлә йөрөй.

    “ШәрАфәт” һүҙе һүҙлектә “шәрӘфәт” тип бирелгән.
    Шәрәфәт [ғәр.] исем. Ҡарарға – шәрәф
    Шәрәф [ғәр.] и. иҫк.
    1. Ҡәҙер, хөрмәт. Абруй, дәрәжә – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланылған.
    2. Хаҡына, хөрмәтенә.

    “Кәрамәт” һүҙе һүҙлектә “кәрӘмәт” тип бирелгән.
    Кәрәмәт [ғәр.] и. Аптырарлыҡ, ғәжәп нәмә; мөғжизә.

    Жәләл [ғәр.] и. иҫк. кит. – бөйөклөк.

    Йәғни мәғрифәтсе уҡыуҙың баһаһы ни тиклем юғары булыуын, бәхетте тик ғилемдә күреүен: “Иғтибар ит: уҡыуҙалыр абруй, дәрәжә, уҡығанға был донъяла бөйөклөк килер. Белемлеләр генә арыҫландан да көслө батыр”, – тигән һүҙҙәр менән дәлилләп, ғилемгә дан йырлай. Бар булмышын халҡына арнаған әҙиптең: “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” – тип халҡына яратып, үҙ итеп өндәшеүе уны ла юғары күтәрә. Тап ошо шиғыры башҡорт халҡының бренд булырҙай рухи хазиналарының береһе булып тора ла.
    “Аҡмулла поэзияһының… бер үҙенсәлекле яғы бар. Ул – шағирҙың халыҡҡа поэтик мөрәжәғәт формаһын – боронғо сәсәндәрҙән ҡалған хитап традицияларын яратыпһәм киң ҡулланыуы. Хитаптар поэзияла халыҡ тормошоноң һынылышлы, хәл иткес моменттарында барлыҡҡа килә торған күренеш. Яу килгәндә, ил алдында афәт ҡупҡанда сәсәндәр, ирек, азатлыҡ өсөн көрәшкә әйҙәп, халыҡҡа мөрәжәғәт иткәндәр. Аҡмулла иһә халыҡты ғилем-һөнәргә эйә булырға, яҡтылыҡҡа, хөр тормошҡа саҡырып ижад иткәндәр. Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” әҫәре – шуларҙың иң гүзәл өлгөләренең береһе”, – ти Аҡмулла исемендәге премия лауреаты Әхәт Вилданов [5].

    Дуҫлыҡ
    Дуҫ тигәнең тыштан матур, эстән мөрдар булмаһын,
    Донъяһы тар булһа булһын, күкрәге тар булмаһын.
    Бар көнөңдә дуҫ булып, тарлыҡта ташламаһын,
    Бер ваҡытта хәжәт булып, заллына зар булмаһын.
    Ғәйебенә күҙ һалма дуҫтың – ғәйебе мәнзур түгел,
    Ғәйебе асыҡ булһа булһын, ғәйеп асыусы булмаһын.
    Уйҙа ғына булған дуҫҡа көйҙәшлек мәшрут түгел,
    Ҡалыбы башҡа булһа булһын, ҡәлебе башҡа булмаһын.
    Һәр һораған бәндәнең бәхеттән өлөшө бар –
    Һин химар тип хурлағаның заты толпар булмаһын.
    Кейеме туҙған булғанға насар уйлау матлуб түгел –
    Һин ғораб тип уйлағаның заты шоңҡар булмаһын!
    Бәхет алыуға һәр ғамға шарт түгел Бағдад, Хәләб,
    Йорто Болғар булһа булһын, йортто болғар булмаһын.
    Ижад итеүсе – мөләҡҡаб дәрдмәнд Аҡмуллағыҙ,
    Донъяла хур булһа булһын, мәржәғе нар булмаһын.

    Был шиғырҙа боронғо һүҙ берәмектәре – мөрдар, залл, зар,
    мәнзур, мәшрут, ҡалып,ҡәлеб, химар, матлуб, ғораб, ғам, мөләҡҡаб, дәрдмәнд мәржәғ, нар. Түбәндә шул һүҙҙәрҙең һүҙлектән туплаған мәғәнәләре бирелгән.

    “Мөрдар” һүҙе һүҙлектә булманы.
    “Морҙар” [фарс.] и. иҫк. кит.
    1. Үләкһә
    2. Күсм. Ҡәбәхәт, боҙоҡ, ерәнгес кеше – ошо семантикала ҡулланылған.

    Залл [ғәр.] и. Аҙғын, боҙоҡ.
    Зар [фарс.] и.
    1. Йөрәк өҙгөс ауыр кисереш, ҡайғы, хәсрәт.
    2. Бик теләгән нәмәгә мохтаж булған – ошо мәғәнә күҙ уңында тотола.

    Мәнзур [ғәр.] с. иҫк.Ҡаралған, күрелгән.
    Мәшрут [ғәр.] с. иҫк. Билдәле бер шартҡа бәйле, шартҡа ярашлы булған, шартлы.
    Ҡалып1 [ғәр.] и.
    1.Нәмәне бер рәүешкә һалып, күпләп эшләү өсөн ҡулланылған ҡорамал.
    2. күсм. Эште бер рәүешкә ҡороу өсөн билдәләнгән тәртип.
    3. Әҙәби әҫәрҙең үҙенсәлеген билдәләй торған алымдар системаһы.
    Ҡалып2 и. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулын ҡоршай торған боронғо ағас ҡыҫа; ҡандал.

    Ҡәлб [ғәр.] и. иҫк.кит. Йөрәк
    Химар [ғәр.] и. иҫк.кит. Ишәк.
    Матлуб [ғәр.] с. иҫк. кит. Теләккә ярашлы, кәрәкле.
    Ғораб [ғәр.] и. иҫк.кит. Ала ҡарға.

    Ғам [ғәр.] и. ҡар. Ғауам. Ғауам [ғәр.] и. иҫк. кит. Халыҡ, халыҡ төркөмө. Ҡар. Ғәм.
    Ғәм1 [ғәр.] и.
    1. Күңелдәге ауыр кисереш.
    2. 2. Хәсрәт, моң, уй.
    Ғәм2 [ғәр.] и. Бөтә халыҡ, ябай халыҡ – Шиғырҙа ошо семантикала ҡулланылған.

    Мөләҡҡаб [ғәр.] с. иҫк. кит. Ҡушаматлы.
    Дәрдмәнд [фарс.] с. иҫк. кит. Ҡайғылы, моңло, бисара.
    Мәржәғ [ғәр.] и. иҫк.кит. Ҡайтыр ер.
    Нар1 [ғәр.] и. иҫк.
    1.Ут, ялҡын
    2.күсм. Тамуҡ
    Нар2 [ғәр.] и. Бер үркәсле дөйә – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланылған.

    Ә был шиғырына М.Аҡмулла дуҫ тыштан ялтырап, эстән ҡалтырап тормаһын, йәшәү сиктәре бер булып йөрәгенеке башҡа булмаһын, донъяһы тар булһа ла, йөрәге оло булһын, тоғро булһын тигән ҙур мәғәнә һалған.

    Өлгөр һүҙ

    Асманда тыуған йондоҙҙан

    Яҡтырып тыуған ай артыҡ;

    Жабы тыуған эш атынан

    Ҡазанат тыуған тай артыҡ;

    Башы боҙоҡ хакимдан

    Хәйерле, шым яй артыҡ;

    Шәрә булһа, тауҙан да

    Ағасы бар сай артыҡ;

    Дөйә һуйған йыйындан

    Туҡлы һуйған туй артыҡ;

    Һүҙ тыңламаҫ улыңдан,

    Һыйҙаш булһа, сит артыҡ;

    Әрһеҙ айыу килендән

    Көсөкләгән эт артыҡ;

    Ауыл гиҙгән ҡыҙыңдан

    Бишектәге ул артыҡ;

    Күреп алған күркәмленән

    Күрмәй алған ҡыҙ артыҡ!

    Был шиғырҙа һирәк ҡулланған һүҙҙәр – жабы, ҡазанат, яй, сай.

    Жабы – [ғәр.] ҡ. Ҡатнаш, төрлө тоҡомло аттан тыуған.
    Ҡазанат [ғәр.] ҡ. Таҙа ҡанлы
    Яй1 и.
    1.Нимәлер башҡарыуға тейеш мәл, уңай.
    2. Кешенең нимәгәлер булған ихтыяры, теләге.
    3. Нимәнеңдер тейешле тәртибе.

    Яй2 и. Урын, ер.
    Яй3 с. Ғәҙәттәгенән әкрен.
    Яй4 и. ябай, түбән ҡатлам кешеһе – шиғырҙа ошо мәғәнәлә ҡулланыла.

    Сай1 и. ике тау араһы, тәрән соҡор.
    Сай2 и. Һыуҙың һай ерендә үҫкән оҙон һыу үҫемлеге, ылымыҡ.
    Сай3 и.диал.ҡар. ләм. Ләм1 и. 1. Һыу төбөнә ултырған йомшаҡ тупраҡ һәм батҡаҡ.
    Диал. Ылымыҡ.
    Ләм2 [ғәр.] ләм йәлид иҫк. кит. Тыуманы
    Был шиғырҙа боҙоҡ уйлы хакимға ҡарағанда саф күңелле ярлы-ябаға, шәрә тауҙан ағаслы соҡорҙоң, тыңлауһыҙ улдан һүҙгә ҡолаҡ һалған сит бауырҙың һ.б. юғары тороуын әхлаҡи күҙлектән сығып баһалай. Әҫәрҙә уның мәргән теллелеге, сәсәнлеге асыҡ асыла.
    “М.Аҡмулланың ижадында үҙәккә ҡуйылған икенсе бер проблема – ул әхлаҡи тәрбиә проблемаһы. Шағир-сәсән өсөн донъялағы иң ҡәҙерле, иң ҡиммәт нәмә – кешенең күңел донъяһы, уй-ҡылыҡтары сафлығы… …кешенең кешелеген, ысын ғилемлелеген уның аң-белеменә генә түгел, бәлки әҙәплелегенә һәм ихласлылығына, сабырлығына һәм ғәҙеллегенә, дуҫлыҡҡа тоғролоғона һәм яҡшылығына, кеселеклелегенә һәм кешелеклелегенә лә ҡарап баһалай, ҡан-ҡәрҙәштәрен шул сифатҡа эйә булырға өндәй” [6].
    Шулай итеп, туған халҡын ғилемгә, яҡтыға әйҙәгән мәғрифәтсе, һүҙе хаҡ мулла Мифтахетдин Аҡмулланың Баймаҡ районында булыуын бик күп документтар һәм документаль әҫәрҙәр аша иҫбатларға, бер нисә шиғырын һүҙлек менән өйрәнеп, уларҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, Бынан тыш Башҡортостандың халыҡ шағирҙары Рауил Бикбаев, Ҡәҙим Аралбаев, Факиһа Туғыҙбаеваның бағышлауҙарын мәғрифәтсене нисек итеп һүрәтләүен асырға тырыштым.
    Айгөл Иҙелбаева башҡарҙы.

    Ҡулланылған әҙәбиәт:
    1. Аҡмулла=Акмулла /төҙ.Ғ.Ғ.Ғәлимова. – Өфө: Китап, 2016. – 264 бит.
    2. Тажетдинов, А. Беҙ – байымдар. – Сибай:Сибай ҡала типографияһы, 2003. – 96 бит.
    3. Иҙелбаев, М. Ҡыҙыл ҡарҙар. Повестар. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2001. – 240 бит.
    4. Янышев, Фәнис. Аҡмулла аманаты: повестар, хикәйәләр, публицистика / Ф. Янышев. – Өфө: Китап, 2012 .— 349 б.
    5. Мифтахетдин Аҡмулла. Шиғырҙар. – Анкара: ТӨРКСОЙ, 2007. 334 бит.
    6. Ҡунафин Ғ.С. Аҡмулланың шиғри йәйғоро. Поэтическая радуга Акмуллы. – Өфө: Китап, 2011. – 272 бит.